Polska muzyka tradycyjna – dziedzictwo fonograficzne. Stan aktualny, zachowanie, udostępnianie (Etnofon.pl) to strategiczny i wieloetapowy projekt realizowany od 2014 r. w Zbiorach Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN pod kier. dra Jacka Jackowskiego we współpracy ze Stowarzyszeniem Liber Pro Arte. Projekt ma na celu tworzenie, rozwój i utrzymanie centralnego cyfrowego repozytorium (etnofon.ispan.pl) historycznych i współczesnych źródeł etnomuzykologicznych tworzonych do interdyscyplinarnych, zwłaszcza humanistycznych badań naukowych. Działania koncentrują się na dokumentalnych, źródłowych nagraniach dźwiękowych i filmowych, w których utrwalono polską autentyczną pieśń i muzykę tradycyjną a także taniec ludowy.

Etnofon, finansowany początkowo tylko ze środków budżetowych Instytutu Sztuki PAN spotkał się z przychylnością Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego i uzyskał (dzięki współpracy Instytutu ze Stowarzyszeniem Liber Pro Arte) finansowanie w ramach programu Dziedzictwo Kulturowe (Priorytet: Kultura ludowa i tradycyjna) w latach 2015-2023.

MKiDN logo

Cele projektu Polska muzyka tradycyjna – dziedzictwo fonograficzne możemy podsumować w ośmiu punktach:

  1. Badanie i określenie stanu archiwalnego zasobu fonograficznego i filmowego dokumentującego polską muzykę tradycyjną i taniec w ich autentycznej i niestylizowanej formie;
  2. Eksploracja zbiorów, kolekcji, archiwów instytucjonalnych (zgromadzonych w instytutach naukowych, placówkach edukacyjnych, domach kultury, muzeach, stowarzyszeniach itp.) oraz zbiorów prywatnych. Odkrywanie nowych, nieznanych lub mało znanych kolekcji;
  3. Utrzymanie i rozwój centralnego cyfrowego repozytorium danych i nagrań;
  4. Konserwacja, digitalizacja, interdyscyplinarne (m.in. etnomuzykologia, dialektologia, fonoskopia) opracowanie merytoryczne i archiwizacja nagrań;
  5. Kampania informująca o projekcie: prezentacja założeń i postępów projektu oraz problemów badawczych na konferencjach krajowych i międzynarodowych, publikacje naukowe i popularnonaukowe;
  6. Realizacja współczesnej dokumentacji terenowej;
  7. Organizacja konferencji poświęconych tematyce projektu, przygotowywanie publikacji książkowych i płytowych poświęconych polskiemu dziedzictwu etnofonograficznemu;
  8. Badanie aspektów prawnych związanych z udostępnianiem nagrań i tworzeniem współczesnej dokumentacji. Wdrażanie wypracowanych rozwiązań w tym zakresie.

Projekt zakłada – wzorem Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego – agregację i scentralizowanie owej spuścizny fonograficznej, wytwarzanej od drugiej połowy ubiegłego wieku, oraz jej analizę, badanie, opracowanie merytoryczne i udostępnienie z wykorzystaniem współczesnych technologii.
W ramach przeprowadzonych do chwili obecnej dziewięciu etapów projektu Polska muzyka tradycyjna – dziedzictwo fonograficzne realizowanych od 2014 r. stworzono największe w Polsce repozytorium metadanych i danych – cyfrowych kopii archiwalnych nagrań muzyki tradycyjnej i słowa mówionego, pochodzących z największych krajowych kolekcji nagrań; odkryto i opracowano także nowe kolekcje. Udało się nam doprowadzić do porozumienia wielu instytucji, zbiorów, archiwów i kolekcji (instytucjonalnych i prywatnych) w celu wymiany doświadczeń, metod a wreszcie wdrożenia i prowadzenia prac nad uporządkowaniem, zbadaniem, transferem do domeny cyfrowej, opracowaniem merytorycznym i zamieszczeniem w jednym centralnym repozytorium źródłowych zasobów fonograficznych i filmowych. Punktem wyjścia ze względu na sam zasób (najstarszy i największy w kraju) oraz zaplecze merytoryczne (instytucja naukowa, centrum kompetencji w tym zakresie) były Zbiory Fonograficzne Instytutu Sztuki PAN. W ramach realizacji projektu do repozytorium włączano dotychczas całe zbiory lub ich części (w zależności od wielkości kolekcji) następujących instytucji:

KOLEKCJE SPECJALISTYCZNE oraz INSTYTUCJONALNE FONOTEKI I ARCHIWA (powstałe przy placówkach naukowych)

  1. Zbiory Fonograficzne Instytutu Sztuki PAN. Jednostka zarządzające projektem i repozytorium;
  2. Katolicki Uniwersytet Lubelski. Instytut Muzykologii. Archiwum Muzyczne Folkloru Religijnego;
  3. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Pracownia Etnolingwistyczna im. Jerzego Bartmińskiego (dawna Pracownia Archiwum Etnolingwistyczne);
  4. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Instytut Muzykologii;
  5. Uniwersytet Warszawski. Instytut Muzykologii;
  6. Polskie Radio Olsztyn (nagrania przekazane do Zbiorów Fonograficznych Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk przez red. Marynę Okęcką-Bromkową);

KOLEKCJE MUZEALNE

  1. Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej;
  2. Muzeum Etnograficzne im. F. Kotuli w Rzeszowie. Oddział Muzeum Okręgowego w Rzeszowie;
  3. Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem. Archiwum;
  4. Muzeum Etnograficzne im. M. Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu. Archiwum Działu Folkloru;
  5. Muzeum Regionalne w Woli Osowińskiej;
  6. Archiwum nagrań Muzeum Zamojskiego w Zamościu;
  7. Etnologisches Museum. Staatliche Museen zu Berlin (Berliner Phonogramm-Archiv) – nagrania z terenów Polski;
  8. Muzeum Regionalne w Wągrowcu;
  9. Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie”

KOLEKCJE POWSTAŁE PRZY REGIONLANYCH INSTYTUCJACH KULTURY

  1. Centrum Kultury i Sztuki w Kaliszu;
  2. Bukowiańskie Centrum Kultury „Dom Ludowy”;

KOLEKCJE PRZY STOWARZYSZENIACH, FUNDACJACH, ORGANIZACJACH REGIONALNYCH, I IN.

  1. Stowarzyszenie Katedra Kultury w Warszawie. Archiwum;
  2. Archiwum nagrań Stowarzyszenia Muzyków Ludowych w Zbąszyniu;
  3. Stowarzyszenie „Collegium Suprasliense”;

ZBIORY PRYWATNE

  1. Kolekcja nagrań dokumentalnych dr Bożeny Lewandowskiej (Orawa);
  2. Kolekcja nagrań dokumentalnych prof. Tomasza Nowaka;
  3. Prywatny zbiór nagrań prof. Jana Mirosława Kasjana przekazany w depozyt Muzeum Etnograficznemu im. M. Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu;
  4. Kolekcja nagrań Zespołu „Bagnosze” (południowe Podlasie);
  5. Kolekcja nagrań Henryka Świątkowskiego (Mazowsze łowickie);
  6. Kolekcja nagrań Stanisława Woźnicy (Mazowsze wschodnie);
  7. Kolekcja nagrań Wandy Księżopolskiej (Mazowsze wschodnie);
  8. Kolekcja nagrań Mateusza Raszewskiego (Kaliskie, dorzecze Prosny);
  9. Kolekcja nagrań Alka Marduły (Podhale);
  10. Prywatny zbiór nagrań Zdzisława Marczuka;
  11. Kolekcja nagrań Kazimiery Dominiuk (Podlasie północno-zachodnie);
  12. Prywatny zbiór nagrań Julity Charytoniuk;
  13. Prywatny zbiór nagrań Marcina Lićwinko.

Wraz z administratorem repozytorium (Zbiorami Fonograficznymi IS PAN) mamy zatem obecnie ponad 30 większych i mniejszych podmiotów, których materiały fonograficzne (a także filmowe) zostały zagregowane w centralnej bazie nagrań dokumentalnych polskiej muzyki tradycyjnej. Charakterystyka wielu z wyżej wyszczególnionych kolekcji stała się podstawą do opracowań opublikowanych w dwóch tomach serii wydawniczej powstałej w ramach projektu. Kolekcje zostały scharakteryzowane również na stronie etnofon.pl w zakładce „Kolekcje”.

Aby wyjść na przeciw jak najszerszej grupie zainteresowanych odbiorców a nie ograniczać zasobów tylko dla badań stricte naukowych zdecydowaliśmy się zaprezentować w repozytorium metadane dotyczące wszystkich nagrań – także tych pozostających w różnym, czasem podstawowym stopniu opracowania, identyfikacji i opisu. Aktualnie to:
175 005 utworów łącznie z wyodrębnionymi zapowiedziami zapisane na 7771 nośnikach. Do 21 196 utworów opublikowano sample dźwiękowe w wolnym dostępie w systemie Etnofon i niezależnie 1544 pełnych zrekonstruowanych i zmasterowanych utworów na płytach CD także w wolnym dostępie. W repozytorium zaprezentowano 2916 zdjęć współczesnych i historycznych z badań terenowych (wykonawcy, instrumenty, sytuacje obrzędowe, taniec, rękopisy itp.). System prezentuje także materiały graficzne towarzyszące nagraniom: protokoły, spikerki, rękopiśmienne transkrypcje muzyczne i tekstowe, zdjęcia pudełek na nośniki i fotografie samych nośników. Obecnie to 32 806 cyfrowych plików graficznych (TIF, JPEG). W repozytorium dostępne jest także 1 058 transkrypcji muzycznych ilustrujących nagrania opublikowane w serii Polska Pieśń i Muzyka Ludowa.
Pod nazwą Etnofon kryje się szeroki wachlarz prac, aktywności, projektów, wydawnictw. Choć są to działania wybitnie interdyscyplinarne i zróżnicowane to ich zasadniczym celem jest stworzenie przy pomocy nowoczesnej technologii a zarazem w oparciu o historyczne idee i wypracowaną metodologię etnomuzykologiczną jest stworzenie „fotografii” dźwiękowej (i audiowizualnej) polskiej tradycyjnej kultury muzycznej w jej aspekcie historycznym i współczesnym. Tak zaprojektowane odwzorowanie cyfrowe zachowanej z przeszłości i współcześnie dokumentowanej praktyki muzycznej i tanecznej stanowi – mamy nadzieję – wiarygodną cyfrową audio i filmotekę źródeł dla prowadzenia rzetelnych prac badawczych nad polskimi tradycjami muzycznymi. Ten „otwarty” na nowe dokumenty, także tworzone współcześnie, katalog ukazuje także przemiany ale również ciągłość tradycji i jej wciąż żywe, choć już odmienne od najstarszych form, oblicze.