Dissertations historiques, artistiques et scientifiques sur la photographie (Paryż, 1864) Aleksandra Kena
Postać Aleksandra Kena pozostaje na marginesie zainteresowań badaczy polskich i francuskich. Mimo iż w większości polskich i wielu światowych kolekcjach fotograficznych znajdują się jego prace, do tej pory nie zostały przeprowadzone badania mające na celu ustalenie jego tożsamości i przeanalizowanie twórczości. Szkoda, gdyż Ken był jednym z ważniejszych fotografów zawodowych działających w latach sześćdziesiątych XIX wieku w Paryżu. Wszystko wskazuje na to, że jego warsztat, mieszczący się przy rue Montmartre, między halami targowymi a obfitującą w zakłady fotograficzne dzielnicą wielkich bulwarów, był prężnie działającą firmą, istotnym miejscem na mapie towarzyskiej i artystycznej Paryża.
Napisana przez Kena praca Dissertations historiques, artistiques et scientifiques sur la photographie (Paryż, 1864) jest pierwszą książką poświęconą fotografii napisaną przez Polaka. Do tej pory nie została przetłumaczona na język polski. Chcemy uzupełnić tę lukę i tym samym oddać Kenowi należne miejsce w historii polskiej fotografii.
Elementy biografii
Biografia Kena przysparza wielu problemów. Sporna jest już sama data urodzin: w opracowaniach polskich pojawia się kilka propozycji, najczęściej rok 1828. Na niektórych dokumentach sądowych widnieje natomiast rok1835, ana akcie zgonu – 1831. Fotograf był synem Szymona Kena i Marii Medelsohn, obywatel Warszawy.
Bardzo mało wiadomo o działalności Kena przed wyjazdem z Polski. Badacze powtarzają niepotwierdzone informacje o jego współpracy z rytownikiem Janem Nepomucenem Lewickim oraz podają rok 1864 lub 1865 jako datę przyjazdu do Paryża. Panuje również przekonanie, że Ken zaczął paryską karierę w atelier innego wybitnego fotografa polskiego pochodzenia, Stanisława hrabiego Ostroroga (1836–1899), działającego w Paryżu, Marsylii i Londynie pod pseudonimem Walery. Informacjom tym przeczą zachowane w Paryżu dokumenty. Atelier Aleksandra Kena wspomniane jest w Almanach-Bottin du commerce w dziale „fotografowie-artyści” już w roku 1859, podczas kiedy Walery otworzył swój paryski zakład dopiero w roku 1871. Ponadto we wstępie do swojej książki Ken opisuje wydarzenia 1858 roku tak, jakby był ich świadkiem. W 1859 roku jego prace pokazano na wystawie Société Française de Photographie, a rok później został członkiem stowarzyszenia. Dużo eksperymentował, tworząc nowe metody fotograficzne i udoskonalając istniejące. W listopadzie 1860 roku zgłosił do Conservatoire des Arts et Métiers patent dotyczący portretów fotograficznych o „fond dégradé” (cieniowanym tle). Fotografie wykorzystane przy użyciu tej metody wspominał krytyk Philippe Burty: „Pan Ken pragnie zaprezentować swoich modeli w dobrym guście i w dobrym towarzystwie; kilka głów, które wydobywa z tła poprzez cieniowanie półtonowe, odznaczają się harmonią” (Gazette des Beaux-Arts, 1 lipca 1861, s. 242). W 1860 roku współpracował z Victorem Plumierem przy wykonaniu fotografii do słynnego wielotomowego wydawnictwa z portretami osobistości paryskich „Célébrités contemporaines”. Niedługo później wynajął na 15 lat za cenę 10 000 franków rocznie czwarte piętro budynku przy rue Montmartre 10-12. Wszystko wskazuje na to, że kariera Kena rozwijała się wzorowo. W 1863 roku zaprezentował swoje fotografie na wystawie światowej w Londynie, gdzie zdobył pierwszą nagrodę. Zagadką jest dlaczego, mimo popularności, Ken zdecydował się w 1865 roku na sprzedaż zakładu wraz z wyposażeniem, negatywami oraz prawem używania nazwiska Emilowi Lucienowi Bondonneau (1839–?), który to (później w spółce z niejakim Cacault) wykonywał zdjęcia pod szyldem „Alexandre Ken” jeszcze do roku 1878. Firma „Alexander Ken & Cie” posiadała filię w Londynie, pod adresem 213 Regent Street. Wydaje się jednak, że było to już za czasów Bondonneau i że sam Ken nie uczestniczył w tym przedsięwzięciu.
Ostatnie lata życia mieszkał Ken w domu przy 111, rue du Faubourg-Saint-Honoré, gdzie zmarł bezpotomnie 9 lutego 1874 roku. Jego głównym spadkobiercą został brat Gustaw; odziedziczył majątek o wartości 12 099 franków.
Książka
W 1864 roku nakładem paryskiego wydawnictwa Librairie Nouvelle ukazała się książka Aleksandra Kena zatytułowana Dissertations historiques, artistiques et scientifiques sur la photographie. Praca składa się z dziesięciu rozdziałów, z których sześć poświęconych jest dziejom fotografii od początku istnienia myśli fotograficznej, której Ken za swoimi poprzednikami, Françoisem Arago i Charlesem Chevalierem, doszukuje się w kabale i XVI-wiecznych badaniach nad właściwościami metali. Autor przezentuje historię wynalezienia fotografii, podkreślając rolę i znaczenie Josepha Nicéphore’a Niepce’a. Opisuje powstałe w latach pięćdziesiątych metody fotograficzne, przybliżając sylwetki ich twórców, prezentując uproszczone formuły techniczne i chemiczne oraz możliwe zastosowania i efekty estetyczne. Rozdział VII poświęcony jest w całości kwestii fotografii kolorowanej, a rozdział VIII optyce fotograficznej. W dwóch ostatnich częściach autor porusza problemy związane z praktycznymi zagadnieniami pracy fotografa oraz kwestie czysto estetyczne. Książka jest więc z jednej strony podręcznikiem historii i technik, z drugiej – wykładnią poglądów autora na kwestię statusu i roli fotografii. Recent Gazette des Beaux-Arts wskazuje natomiast przede wszystkim na jej walory edukacyjne, pisząc iż: „Jest to praca, która już znalazła miejsce w biblioteczkach ojców rodzin, którzy rozumieją znaczenie edukacji domowej młodzieży” (Gazette des Beaux-Arts, 3 stycznia 1864, s. 13).
Idee Kena były w swoich czasach nowoczesne i stanowiły odzwierciedlenie poglądów na sztukę fotografii podzielanych przede wszystkim w kręgu rodzącej się fotografii zawodowej. Przez pryzmat książki poznajemy autora jako człowieka doskonale wykształconego, znającego w szczegółach historię techniki i sztuki, umiejącego z łatwością odwołać się nie tylko do idei filozoficznych, ale również do doświadczeń praktyka. Poznajemy też postawę fotografa w momencie rodzącego się przemysłu fotograficznego, który rozdarty jest między pragnieniem artystycznego uznania i finansowego zysku. Jego publikacja nie miała jednak takiego znaczenia dla historii fotografii jak wspomniane prace Disderiego czy spółki Meyer & Pierson. Dysertacja Kena nie weszła do kanonu literatury fotograficznej i znana jest dziś jedynie wąskiemu gronu specjalistów. Prawdopodobnie stało się tak, gdyż w rok po wydaniu książki fotograf wycofał się z „rynku”. Warto jednak zauważyć, że XIX-wieczne publikacje na temat historii fotografii odwołują się do książki Kena, podając ją jako źródło. Cytuje ją między innymi Grand dictionnaire universel du XIXe siècle Pierre’a Larousse’a w haśle poświęconym fotografii.
Myśl wyrażona w książce Kena i znajdująca odzwierciedlenie w jego twórczości jest spójną teorią, jedną z najwcześniejszych we Francji i bodajże jedyną stworzoną w XIX wieku przez Polaka. Dla zrozumienia fotografii XIX wieku, przemian jej odbiorze w dobie demokratyzacji sztuki i narodzin przemysłu fotograficznego, oraz zmian w statusie fotografa, rola tej publikacji jest nie do przecenienia.